“TAHTSIZ SULTAN KAŞGARLI MAHMUT” ÜZERİNE

Veli AY

UNESCO 42. Genel Konferansı İdari ve Mali İşler (APX) Komisyonu’nda 2024 yılı için ülkemizin önerisi ve Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan’ın desteğiyle “Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün 950. Yıl Dönümü”, UNESCO Anma ve Kutlama Yıl Dönümleri Programına alınmıştı. Elbette bu kapsamda ülkemizde özellikle üniversitelerin bünyesinde ulusal ya da uluslararası düzeyde çeşitli programlar düzenlendi.

Büyük Türk bilim insanı ve Karahanlı hanedan üyesi Kaşgarlı Mahmut tarafından 1074 yılında Türk dünyasına armağan edilen, Türk dilinin ilk sözlüğü Dîvânu Lugâti’t-Türk, yazılışının 950. yılında UNESCO çerçevesinde kutlanmış oldu. Ancak bu etkinliklerin dışında Kaşgarlı Mahmut ve ilk sözlüğümüzün geniş kitlelere -özellikle çocuklara- tanıtılmasının film, çizgi film ve çocuk edebiyatı eserleri ile olacağı kanaatindeyim. Bu noktada biyografik bir çocuk romanı niteliğindeki “Tahtsız Sultan Kaşgarlı Mahmut” kitabından bahsetmek istiyorum.

Çocuk edebiyatı yazarlarımızdan Ali Saçıkara tarafından kaleme alınan eserin ilk baskısı Kasım 2018’de Atlıkarınca Yayınları tarafından yapılmış. Editörlüğünü başka bir çocuk edebiyatı yazarı R. Yasin Güney üstlenmiş ve toplam 197 sayfadan oluşan bir eser. Sayfa yönünden biraz fazla gibi görünse de çocuk edebiyatının doğasına uygun olarak büyük punto tercih edilmiştir.

Kitabın ön kapağında elinde kitap tutan temsilî bir Kaşgarlı Mahmut görseli var. Tahtta oturmaması ve yere bağdaş kurup oturması kitabın ismi ve içerikle ilgili önemli bir ayrıntı. Arka kapakta ise Kaşgarlı Mahmut’un Türk yurtlarını gösteren haritasının orijinali, renkli bir şekilde bulunmakta. Bu haritadaki ifadelerin bugünkü harflerle yazıldığı görselin de ön kapak fonunda kullanıldığını görebiliyoruz.

Kitap, ön söz ve giriş dışında 16 bölümden oluşuyor. Geleneksel bir yaklaşımla ön söze besmelenin tercümesi ile başlayan yazar, giriş bölümünde de Allah’a ve peygambere olan sevgisini ifade etmiş. Giriş bölümünde “ben anlatıcı” söze başlıyor ve otobiyografik bir roman okuyacağınızı anlıyorsunuz.

“Kim miyim ben?

Ben Mahmut, Hüseyin Çağrı oğlu Mahmut… Hani şu ülkelerin sultanlığını terk edip de dilin sultanlığına soyunan adam… KAŞGARLI MAHMUT

Size hikâyemi anlatacağım şimdi.”

Roman, Mahmut’un dedesinin tahta çıkacağı, kendisinin de ilk icazetnamesini(diploma) aldığı zaman diliminde başlıyor. İlk hocası olan Zahit Bey’in, onun hayatındaki en önemli kişilerden olacağı eserin başından itibaren okuyucuya hissettiriliyor. Bu noktada bir başka âlim Hacı Molla da Kaşgarlı Mahmut’un yol göstericisi ve destekçilerinden olacaktır. Tahta, babası Hüseyin Çağrı Tekin oturacakken bir saray entrikasıyla amcası İbrahim Bey, yemek esnasında tüm aileyi zehirler. Bu kargaşa esnasında dedesinin telkini ve annesinin yardımıyla saraydan çıkarılır ve canı kurtulur. Bu süreçte kimliğini açık etmeden “Münzevi Molla” adıyla bazen bir hoca bazen bir tüccar tercümanı olarak yıllarca Türk köylerini, obalarını gezer. Yaşadıkları, ona yeni bir savaş başlatması gerektiği kararını aldırmıştır.

“En iyisi tahttan uzaklaştırılmış olmama aldırmayıp ben de yeni bir savaş başlatmalıydım, hem de tek başına ve daha öncekilerden daha büyük bir savaş. Bu savaşta kan akmayacak, yuvalar yıkılmayacak çocuklar öksüz ya da yetim kalmayacaktı. Üstelik bu savaşı kazanırsam bundan sonra çıkacak olan savaşların çoğunu da engellemiş olacaktım. İşte size tahtsız hakanlık, ordusuz komutanlık… Vereceğim savaşın büyüklüğü, kazanacağım zaferin yüceliği karşısında heyecanlandım. Kendimi sözcüklerle oynarken hayal ettim bir an. Eğer aklımdan geçenleri gerçekleştirebilirsem büyük bir sorunu çözmüş, milletime eşsiz bir hediye vermiş olacaktım.”

…

“Başta köy köy, kasaba kasaba Türk illerini dolaşacağım. Gittiğim her yerde insanların nasıl konuştuklarını öğreneceğim. Sözcüklerin farklı anlamlarını özenle öğreneceğim. Kelimeleri anlamlandırırken şiirlerden, atasözlerinden ve deyimlerden örnekler vereceğim. Bir de kelimelerin farklı Türk illerindeki değişik söylenişlerini belirleyeceğim. Sonra oturup bir kitap yazacağım. Bu kitap sayesinde Türk illerini gezen biri nerede nasıl konuşacağını öğrenecek. En önemlisi de dedemin vasiyetini yerine getireceğim.”

Bugünkü Kırgızistan’da Isık Göl civarındaki Barsgan vilayeti Opal köyünde başlayan macera, Türk obalarında (Peçenek, Kıpçak, Oğuz, Başkurt, Basmil, Kayı, Yabagu, Tatar, Kırgız) uzunca bir süre derleme çalışmaları ile devam eder. Hatta babasının amcasının oğlu Yusuf Tekin, tahtı aldıktan sonra Kaşgarlı Mahmut’a hakkını vereceğini söylese de Kaşgarlı Mahmut bu teklifi kabul etmez. Çünkü o, Türkçenin sultanlığına namzettir. Sözlük ve harita çalışmalarını tamamlayıp eserini dönemin halifesine sunan Tahtsız Sultan Kaşgarlı Mahmut, köyüne yıllar sonra geri döner.

Romanda yöresel dil farklılıklarına, oyun adlarına, deyim ve atasözlerine yer verilmiş olması Kaşgarlı Mahmut’un gayesiyle aynı doğrultudadır. Ayrıca bir bilim insanının alanıyla ilgili gayretlerinin ve bilimsel araştırma metotlarına giriş niteliğindeki bilgilerin verilmesi kitabın okur kitlesi için oldukça isabetlidir. Zamanda ileri ve geri sıçramalar olmasına rağmen ortaokul seviyesindeki öğrencilerin anlayamayacağı kadar karmaşık değildir. Rüyalar, kesedeki emanetlerle okurun ilgisi sürekli diri tutulmaya çalışılmıştır. Kapaktaki renkli çizimlerin akışa göre kitabın içinde de bulunması kitabı çocuklar için daha albenili kılabilirdi.

Tahtsız Sultan Kaşgarlı Mahmut, ortaokul çağındaki öğrencilerin zevkle okuyacağı, öğretici ve nitelikli bir çocuk edebiyatı kitabı.